ابن‌طهمان ابوسعید ابراهیم بن طهمان خراسانی هرویاِبْن طهمان، ابوسعید ابراهیم بن طهمان بن شعبة (شعیب) خراسانی هروی، فقیه ، مفسّر، متکلّم و محدّث (د ۱۶۳ق/۷۸۰م) می باشد. ۱ - تاریخ تولداز تاریخ تولد وی آگاهی دقیقی در دست نیست. اگر چه با توجه به تاریخ تولد ابوحنیفه (۸۰ق/۶۹۹م) که از ابن طهمان بزرگ تر بود، [۱]
خزرجی صفی الدین احمد، خلاصة تذهیب التهذیب الکمال، ج۱، ص۴۷، به کوشش محمود عبدالوهاب فاید، قاهره، مکتبة القاهرة.
و تولد ابن مقسم (۱۱۰ق/۷۲۸م) که از ابن طهمان کوچک تر بود، [۲]
ابن حجر عسقلانی احمد، تذهیب التهذیب، ج۱، ص۲۷۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۷ق/۱۹۰۹م.
به ویژه اشاره نعیم بن حماد که گفته است وی بیش از ۶۰ سال از ابن طهمان حدیث شنیده است، و نیز با توجه به زمان درگذشت ابن طهمان، می توان حدس زد که او پس از ۸۰ق/۶۹۹م متولد شده است.۲ - تحصیلدر هر حال ابن طهمان از خاندانی معروف از اهل باشان هرات برخاست [۳]
سمعانی عبدالکریم، الانساب، ج۲، ص۳۷، به کوشش سید شرف الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
و در طلب دانش به مرو ، نیشابور ، عراق و حجاز سفر کرد. [۴]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۰۵-۱۰۷، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
[۵]
خزرجی صفی الدین احمد، خلاصة تذهیب التهذیب الکمال، ج۱، ص۴۷، به کوشش محمود عبدالوهاب فاید، قاهره، مکتبة القاهرة.
۳ - اساتیدوی در این سفرها از برخی از تابعین چون عبدالله بن دینار، عبدالعزیز بن رفیع، ابوزبیر محمد بن مسلم مکی، موسی بن عقبه، [۶]
ابوداوود سلیمان، سنن، ج۴، ص۱۲۶، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، استانبول، المکتبة الاسلامیة.
[۷]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۰۵، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
حجاج بن حجاج [۸]
طبری محمد، تاریخ، ج۲، ص۳۱۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
و عمروبن دینار و نیز از گروه زیادی از طبقه بعد یعنی تابعین حدیث شنید. چنانکه برخی از احادیثی که ابن طهمان روایت کرده، به ۲ یا ۳ واسطه متصلاً یا مرسلاً به پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می رسد. [۹]
مزی جمال الدین یوسف، تهذیب الکمال، ج۲، ص۱۰۹، به کوشش بشار عواد معروف، مدینه، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۱۰]
ذهبی شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۷، ص۳۷۸-۳۷۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۱]
ابن کثیر، البدایة، ج۱، ص۱۲.
[۱۲]
ابن کثیر، البدایة، ج۶، ص۱۳۴.
[۱۳]
ابن ابی الوفاء عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۱، ص۳۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م.
۴ - سفرهای علمیابن طهمان هنگام درگذشت ابوحنیفه (۱۵۰ق/۷۶۷م) در بغداد بود [۱۴]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۴۲۳، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
و محتملاً این اقامت، پس از نخستین سفر وی به مکه و مدینه بوده است، زیرا گفته‌اند که وی نخست در کوفه ابوحنیفه را ملاقات کرد و احادیث مالک بن انس را بر او عرضه داشت و به دنبال او به بغداد رفت و تا درگذشت او همان‌جا ماند. [۱۵]
مالک محمد طاهر، مقدمة مشیخة ابن طهمان، ج۱، ص۱۹، دمشق، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۱۶]
مالک محمد طاهر، مقدمة مشیخة ابن طهمان، ج۱، ص۲۰، دمشق، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۱۷]
مالک محمد طاهر، مقدمة مشیخة ابن طهمان، دمشق، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۱۸]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۰۷- ۱۰۸، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
از اینجا می‌توان دریافت که ابن طهمان قبل از ملاقات ابوحنیفه در کوفه، در حجاز بوده است.به هر حال ابن طهمان از عراق به خراسان بازگشت و در باشان رحل اقامت افکند، اما مدتی بعد دوباره قصد حج کرد و چون به نیشابور رسید، ارشاد مردم را که به عقاید جهمیه گرویده بودند، به ادمه سفر ترجیح داد و مدتی ماند و عقاید ارجاء را تبلیغ کرد، [۱۹]
تمیمی تقی الدین، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
از آن‌جا رهسپار بغداد شد و در این شهر مدتی به املاء حدیث پرداخت و گویا از خلیفه مهدی (خلافت: ۱۵۸-۱۶۹ق/۷۷۵- ۷۸۵م) در آغاز خلافتش مقرری دریافت می‌کرده است. [۲۰]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۱۰، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
با این همه اقامت وی در عراق به درازا نکشید و رهسپار حجاز شد، زیرا در ۱۶۰ق/۷۷۷م علی بن حسین بن واقد در مکه از قول ابن طهمان حدیث نوشته است. [۲۱]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۰۷، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
۵ - تاریخ درگذشتدر برخی منابع به نقل گروهی از محدثان تاریخ درگذشت وی، ۱۵۸ق/۷۷۵م ذکر شده است، [۲۲]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۱۱، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
[۲۳]
مزی جمال الدین یوسف، تهذیب الکمال، ج۲، ص۱۱۵، به کوشش بشار عواد معروف، مدینه، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
اما خطیب بغدادی [۲۴]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۰۷، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
سال ۱۶۳ق را درست دانسته است.۶ - عقاید کلامیابن طهمان در روزگاری می‌زیست که جدال های کلامی در ابوابی چون اصول اعتقادات و افعال خداوند و کفر و ایمان ، میان فرقی چون مرجئه و جهمیه و خوارج سخت گرم بود. او خود به ارجاء گروید و برخلاف خوارج، ارتکاب گناه به‌طور مطلق را موجب کفر و خروج از دین نمی‌دانست، بلکه برای مرتکبان گناهان کبیره نیز امید عفو و غفران از سوی پروردگار داشت. [۲۵]
مزی جمال الدین یوسف، تهذیب الکمال، ج۲، ص۱۱۱، به کوشش بشار عواد معروف، مدینه، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۲۶]
تمیمی تقی الدین، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
وی همچنین بر جهمیه می‌تاخت [۲۷]
ذهبی شمس الدین محمد، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۲۱۳، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
[۲۸]
ابن حجر عسقلانی احمد، تذهیب التهذیب، ج۱، ص۱۳۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۷ق/۱۹۰۹م.
و حتی آن‌ها را مانند قدریه کافر می‌شمرد [۲۹]
ذهبی شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۷، ص۳۸۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
و چنانکه گفتیم برای ارشاد مردم نیشابور که به جهمیه گرویده بودند، فسخ عزیمت حج کرد.کتاب سنن وی نیز حاوی اخباری است که عقاید جهمیه را باطل می‌کند. [۳۰]
مالک محمد طاهر، مقدمة مشیخة ابن طهمان، ج۱، ص۴۴- ۴۵، دمشق، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
با این همه گفته‌اند که در اواخر عمر از عقیده ارجاء عدول کرد. [۳۱]
ابن حجر عسقلانی احمد، تذهیب التهذیب، ج۱، ص۱۳۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۷ق/۱۹۰۹م.
[۳۲]
خزرجی صفی الدین احمد، خلاصة تذهیب التهذیب الکمال، ج۱، ص۲۴۷، به کوشش محمود عبدالوهاب فاید، قاهره، مکتبة القاهرة.
[۳۳]
داوودی محمد، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۱، به کوشش علی محمد عمر، قاهره، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۷ - مذهب فقهیهیچ یک از منابع به صراحت و قطعیت درباره مذهب وی در فقه سخن نگفته‌اند و اصولاً در روزگار او این مذاهب یا هنوز پدید نیامده بود یا زعمای آن‌ها هم طراز و هم عصر او بوده‌اند و ابن طهمان گرایش فقهی به آن‌ها نداشته است. اگر چه برخی نام او را در شمار حنفیان [۳۴]
عبّادی محمد، طبقات الفقهاء الشّافعیة، ج۱، ص۴، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
[۳۵]
تمیمی تقی الدین، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ذکر کرده اند، اما ابن طهمان فقط در اعتقاد به ارجاء به روش ابوحنیفه بوده است.ابن حنبل در روزگار ابن طهمان هنوز متولد نشده بود، ولی به روایت سمعانی [۳۶]
سمعانی عبدالکریم، الانساب، ج۲، ص۳۸، به کوشش سید شرف الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
و صفدی [۳۷]
صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، ج۶، ص۲۳، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۲م.
وی به ابن طهمان اعتقاد بسیار داشت.درباره مالک بن انس اگر چه ابن طهمان در مدینه در محضر او بود و از او حدیث شنید، اما دلیلی بر گرایش فقهی ابن طهمان به او در دست نیست. محمد بن ادریس شافعی نیز به هنگام فوت ابن طهمان حدود ۱۵ سال بیش نداشته است. قابل توجه است که برخی تشیع او را نیز محتمل دانسته اند، [۳۸]
امین محسن، اعیان الشیعة، ج۲، ص۱۶۸، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ولی دلیل قاطعی بر این امر در دست نیست.۸ - جایگاه رجالیابن طهمان نیز همچون سایر محدثان در معرض جرح و تعدیل بوده است، خاصه که به مکتبی کلامی «ارجاء» هم گرایش داشته و این معنی در اظهار نظر رجال شناسان درباره او دخیل بوده و شاید از همین روست که برخی این گرایش را موجب جرح او دانسته [۳۹]
ذهبی شمس الدین محمد، المغنی، ج۱، ص۱۷، به کوشش نورالدین عتر، حلب، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
و کسانی چون محمد بن عبدالله بن عمار موصلی او را مضطرب الحدیث و ضعیف محسوب داشته اند، [۴۰]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۰۸، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
[۴۱]
ابن حجر عسقلانی احمد، تذهیب التهذیب، ج۱، ص۱۳۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۷ق/۱۹۰۹م.
در حالی که بیش‌تر محدثان او را به‌طور مطلق ثقه شمرده‌اند و با عناوین ثقة فی الحدیث ، صدوق ، حسن الحدیث ، صحیح الحدیث و حسن الروایة از او یاد کرده اند. [۴۲]
عجلی احمد، تاریخ الثقات، ج۱، ص۵۲، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۴۳]
عجلی احمد، تاریخ الثقات، ج۱، ص۵۷، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۴۴]
ابن ابی حاتم محمد، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۱۰۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۴۵]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۰۶، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
[۴۶]
ذهبی شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۷، ص۳۷۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۴۷]
ابن ابی الوفاء عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۱، ص۳۹- ۴۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م.
از بررسی این منابع آشکارا می‌توان دریافت که وی در روزگار خود از جمله محدثان و فقهای معتبری به شمار می‌رفته است که مؤلفان صحاح سته عموماً از وی روایت کرده اند [۴۸]
بخاری محمد، صحیح، ج۱، ص۱۰۸، استانبول، المکتبة الاسلامیة.
[۴۹]
بخاری محمد، صحیح، ج۴، ص۳۰، استانبول، المکتبة الاسلامیة.
[۵۰]
بخاری محمد، صحیح، ج۴، ص۶۵، استانبول، المکتبة الاسلامیة.
[۵۱]
ابوداوود سلیمان، سنن، ج۴، ص۱۲۶، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، استانبول، المکتبة الاسلامیة.
[۵۲]
نسایی احمد، ج۷، ص۲۳، سنن، استانبول، ۱۹۸۱م.
[۵۳]
دارقطنی علی، سنن، ج۳، ص۸۱، به کوشش عبدالله هاشم یمانی، مدینه، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
و به احادیث وی رغبت بسیار نشان داده اند. [۵۴]
سمعانی عبدالکریم، الانساب، ج۲، ص۳۸، به کوشش سید شرف الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
حتی برخی از مشایخ ابن طهمان، مانند صفوان بن سلیم ، ابوحنیفه نعمان بن ثابت، عبدالله بن مبارک ، سفیان بن عیینه و خالدبن نزار ، از خود ابن طهمان نقل حدیث کرده اند. [۵۵]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۰۵، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
[۵۶]
تونکی محمد، معجم المصنفین، ج۳، ص۱۹۷، به کوشش عثمان علی خان، بیروت، ۱۳۴۴ق/ ۱۹۲۵م.
برخی ابن طهمان را در طبقه سوم محدثان جای داده اند [۵۷]
خلیفة بن خیاط، الطبقات، ج۲، ص۸۳۵، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۶م.
و برخی دیگر در طبقه مالک بن انس یعنی طبقه پنجم. [۵۸]
سیوطی طبقات الحفاظ، بیروت، ج۱، ص۹۶، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
گذشته از خود ابن طهمان، در پاره ای مآخذ [۵۹]
حاکم نیشابوری محمد، معرفة علوم الحدیث، ج۱، ص۱۵۶، به کوشش سید معظم حسین، مدینه، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
[۶۰]
سمعانی عبدالکریم، الانساب، ج۹، ص۱۰۸-۱۰۹، به کوشش سید شرف الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
[۶۱]
ابن اثیر عزالدین، اللباب، ج۲، ص۲۹۱، بیروت، دارصادر.
از «طهمانی» ها نیز نام برده شده است که بعضی از آن‌ها از فرزندان و نوادگان ابن طهمان بوده‌اند یا از جمله شاگردان مکتب و گردآورندگان احادیث او به شمار می‌رفته اند، همچون ابوعبدالله بن البیع الضبی، ابوبکر محمد حمویه، ابوالعباس عیسی بن محمد، علی بن حجر و علی بن حشرم.۹ - آثارابن ندیم [۶۲]
ابن ندیم محمد، الفهرست، ج۱، ص۲۲۸، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱م.
چهار کتاب به ابن طهمان نسبت داده است بدین قرار:السنن، المناقب، العیدین و کتاب التفسیر. ظاهراً به دلیل کتاب اخیر است که او را مفسر نامیده اند [۶۳]
داوودی محمد، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۰، به کوشش علی محمد عمر، قاهره، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
و به سبب کتاب سنن، فقیهش دانسته اند. [۶۴]
عبّادی محمد، طبقات الفقهاء الشّافعیة، ج۱، ص۴، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
سزگین یادآوری کرده که هیچ‌یک از آثاری که ابن ندیم معرفی کرده، در دست نیست، ولی نسخه ای خطی درباره شیوخ ابن طهمان متشکل از ۲۰ ورق در کتابخانه ظاهریه موجود است. [۶۵]
کتابخانه ظاهریه، ج۱، ص۱۷۰.
[۶۶]
مالک محمد طاهر، مقدمة مشیخة ابن طهمان، ج۱، ص۶، دمشق، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
پس از پژوهش های بسیار در باب کتاب مشیخه ابن طهمان، بر آن شده که این کتاب، همان سنن ابن طهمان است که قبل از صحاح سته تصنیف شده و حاوی ۲۰۸ حدیث، مشتمل بر ابواب فقهی و اصول عقاید است. این اثر نخستین بار در مجله معهد المخطوطات العربیة [۶۷]
مجله معهد المخطوطات العربیة، مجموعه ۲۲، ج ۲، سال ۱۹۷۶م.
به چاپ رسید و سپس با مقدمه ای مفصل همراه با متن آن در مجمع اللغة العربیة بدمشق منتشر شد.۱۰ - فهرست‌منابع(۱) ابن ابی حاتم محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م. (۲) ابن ابی الوفاء عبدالقادر، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م. (۳) ابن اثیر عزالدین، اللباب، بیروت، دارصادر. (۴) ابن جوزی عبدالرحمان، الضعفاء و المتروکین، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۵) ابن حجر عسقلانی احمد، تذهیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۷ق/۱۹۰۹م. (۶) ابن کثیر، البدایة. (۷) ابن ندیم محمد، الفهرست، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱م. (۸) ابوداوود سلیمان، سنن، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، استانبول، المکتبة الاسلامیة. (۹) امین محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۰) بخاری محمد، صحیح، استانبول، المکتبة الاسلامیة. (۱۱) تمیمی تقی الدین، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۲) تونکی محمد، معجم المصنفین، به کوشش عثمان علی خان، بیروت، ۱۳۴۴ق/ ۱۹۲۵م. (۱۳) حاکم نیشابوری محمد، معرفة علوم الحدیث، به کوشش سید معظم حسین، مدینه، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م. (۱۴) خزرجی صفی الدین احمد، خلاصة تذهیب التهذیب الکمال، به کوشش محمود عبدالوهاب فاید، قاهره، مکتبة القاهرة. (۱۵) خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م. (۱۶) خلیفة بن خیاط، الطبقات، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۶م. (۱۷) دارقطنی علی، سنن، به کوشش عبدالله هاشم یمانی، مدینه، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م. (۱۸) داوودی محمد، طبقات المفسرین، به کوشش علی محمد عمر، قاهره، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۱۹) ذهبی شمس الدین محمد، تذکرة الحفاظ، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۲۰) ذهبی شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۲۱) ذهبی شمس الدین محمد، المغنی، به کوشش نورالدین عتر، حلب، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. (۲۲) سزگین فؤاد، تاریخ التراث العربی، ترجمة محمود فهمی حجازی، ریاض، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲۳) سمعانی عبدالکریم، الانساب، به کوشش سید شرف الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م. (۲۴) سیوطی طبقات الحفاظ، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲۵) صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۲م. (۲۶) طبری محمد، تاریخ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م. (۲۷) عبّادی محمد، طبقات الفقهاء الشّافعیة، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م. (۲۸) عجلی احمد، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۲۹) مالک محمد طاهر، مقدمة مشیخة ابن طهمان، دمشق، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۳۰) مزی جمال الدین یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، مدینه، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۳۱) نسایی احمد، سنن، استانبول، ۱۹۸۱م. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌طهمان»، ج۴، ص۱۴۴۴. |